ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ–3 «Ὁ διαχωρισμὸς σὲ πατερικὴ καὶ μεταπατερικὴ θεολογία εἶναι βόμβα στὰ θεμέλια τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς».

Σχολαστικὴ καὶ μεταπατερικὴ θεολογία

Toῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου καὶ Ἁγίου Βλασίου
Ἱεροθέου

Α´ Μέρος: https://christianvivliografia.wordpress.com/2013/05/09/σχολαστικὴ-καὶ-μεταπατερικὴ-θεολογ/

Β´ Μέρος: https://christianvivliografia.wordpress.com/2013/05/14/σχολαστικὴ-καὶ-μεταπατερικὴ-θεολογ2/

3. Ἡ σύγχρονη θεολογία, ἔκφραση τῆς μεταπατερικῆς θεολογίας

.            Μελετώντας κανεὶς τὴν δυτικὴ θεολογία καὶ στὸ βιβλίο αὐτό, ποὺ παρουσιάζεται σήμερα, ἀναγκαστικὰ σκέπτεται τὸ θέμα τῆς μεταπατερικῆς θεολογίας. Μερικοὶ σύγχρονοι θεολόγοι ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ σχολαστικὴ θεολογία εἶναι ἀνώτερη ἀπὸ τὴν πατερικὴ θεολογία, ὅτι ἡ πατερικὴ περίοδος τελείωσε τὸν ὄγδοο αἰώνα καὶ τώρα ζοῦμε τὴν μεταπατερικὴ περίοδο.
.            Παρατηρώντας τὴν σύγχρονη θεολογία στὴν Ἑλλάδα καταλήγω στὸ συμπέρασμα ὅτι διακρίνεται ἀπὸ μερικὰ στοιχεῖα νεοσχολαστικισμοῦ, νεοηθικισμοῦ καὶ νεοπατερισμοῦ-νεοσλαβισμοῦ.
.            Ὅταν κάνω λόγο γιὰ νεοσχολαστικισμὸ ἐννοῶ ὅτι διάφορες σχολαστικὲς καὶ μετασχολαστικὲς ἀπόψεις ἔχουν ἐπηρεάσει, τουλάχιστον πρὶν λίγα χρόνια μερικοὺς μεγάλους Ἕλληνας θεολόγους, ὅπως καὶ τὶς δύο Θεολογικὲς Σχολὲς τῆς Πατρίδος μας, Ἀθηνῶν καὶ Θεσσαλονίκης. Ὁ νεοηθικισμὸς εἶναι ἕνα ρεῦμα ποὺ ἐκφράζει τὴν λεγόμενη βιβλικὴ μέθοδο ἐρεύνης, τὴν ὁποία καλλιεργοῦν σὲ μεγάλο βαθμὸ οἱ προτεσταντικοὶ βιβλικοὶ θεολόγοι, ποὺ ἀπέρριψαν τὴν ἡσυχαστική, ἀσκητική, πατερικὴ παράδοση καὶ στηρίζονται στὴν ἱστορία, τὴν συγκριτικὴ θρησκειολογία καὶ τὴν φιλοσοφία τῆς ἐποχῆς ποὺ γράφηκε κάθε κείμενο. Ὅταν κάνω λόγο γιὰ νεοπατερισμὸ-νεοσλαβισμὸ ἐννοῶ κυρίως τὶς ἀπόψεις τῶν Ρώσων θεολόγων μὲ κέντρο τὸ Παρίσι, ποὺ ἔχουν ὅμως ἀφετηρία τὶς ἀπόψεις τοῦ ρώσου θεολόγου Ἀλέξη Χομιακώφ, καθὼς ἐπίσης καὶ ὅσους ἔχουν ἐπηρεασθῆ ἀπὸ αὐτούς. Ἔτσι, στὴν Πατρίδα μας σήμερα ὑπάρχουν διάφορες ἐπιρροὲς ἀπὸ τὰ τρία ρεύματα ποὺ ἀνεφέρθησαν προηγουμένως.
.               Εἶναι χαρακτηριστικὸ ἕνα βιβλίο τοῦ Παπικοῦ θεολόγου Aidan Nichols μὲ τίτλο Light from the East (Φῶς ἀπὸ τὴν Ἀνατολή), ὁ ὁποῖος μελέτησε τὶς ἀπόψεις μερικῶν βασικῶν ὀρθοδόξων θεολόγων καὶ προσπάθησε νὰ ἐνημερώση τὸν δυτικὸ κόσμο γύρω ἀπὸ τὶς βασικὲς θέσεις ποὺ ἐπικρατοῦν στὴν σύγχρονη ὀρθόδοξη θεολογία. Σὲ μερικὰ σημεῖα παρατηρεῖ κανεὶς ὑπερβολὲς καὶ παρερμηνεῖες, γιατί ὁ συγγραφέας δὲν μπορεῖ, ὡς παπικός, νὰ καταλάβη πλήρως τὶς σκέψεις τῶν Ὀρθοδόξων, ἀλλὰ βασικὰ δείχνει τὶς ἐπιρροὲς ποὺ ἔχουν ὑποστὴ μεγάλοι σύγχρονοι ὀρθόδοξοι Ἕλληνες θεολόγοι ἀπὸ τὴν Δύση, ὅπως καὶ τὶς ἐπιδράσεις ποὺ δέχθηκαν οἱ δύο Θεολογικές μας Σχολὲς ἀπὸ τὴν δυτικὴ καὶ ρωσικὴ θεολογία.
.            Τὰ κεφάλαια τοῦ βιβλίου αὐτοῦ εἶναι χαρακτηριστικὰ ἤτοι: ὁ Βλαδίμηρος Λόσσκυ καὶ ὁ ἀποφατισμὸς ὁ Ἰωάννης Μέγεντορφ καὶ ὁ νεοπαλαμισμὸς ὁ Σέργιος Μπουλκάκωφ καὶ ἡ σοφιολογία ὁ Ἰωάννης Ρωμανίδης καὶ ὁ νεοφωτιανισμὸς ὁ Παναγιώτης Τρεμπέλας καὶ ἡ ὀρθόδοξη Χριστολογία ὁ Νικόλαος Ἀφανάσιεφ καὶ ἡ ἐκκλησιολογία ὁ Γεώργιος Φλωρόφσκυ καὶ ἡ ἰδέα τῆς παραδόσεως ὁ Ἀλέξανδρος Σμέμαν καὶ ἡ λειτουργικὴ θεολογία ὁ Παναγιώτης Νέλλας καὶ ἡ ἀνθρωπολογία ὁ Χρῆστος Γιανναρᾶς καὶ ἡ θεολογικὴ ἠθικὴ καὶ ὁ Παῦλος Εὐδοκίμωφ καὶ ἡ ἐσχατολογία. Ο Aidan Nichols ἐντοπίζει διάφορες ἐπιρροὲς ἀπὸ τὴν Δύση στοὺς ὀρθοδόξους θεολόγους, ὅπως καὶ τὴν ἐπιθετικότητα ἀπὸ πλευρᾶς μερικῶν θεολόγων πρὸς τὴν Δύση.
.            Θεωρῶ ὅτι τὸ βιβλίο αὐτὸ εἶναι ἀποκαλυπτικὸ καὶ ἑρμηνεύει ὅλα ὅσα συμβαίνουν στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο τὰ τελευταῖα χρόνια καὶ παρουσιάζει τὸ πῶς βλέπουν οἱ δυτικοὶ θεολόγοι τὶς ἀπόψεις διαφόρων συγχρόνων ὀρθοδόξων θεολόγων. Ἐπίσης, δείχνει ὅτι τὸ πρόβλημα σήμερα ἐντοπίζεται σὲ θεολόγους καθηγητὲς καὶ στὶς Θεολογικὲς Σχολὲς ποὺ ἐπηρέασαν καὶ θὰ ἐπηρεάσουν τὶς μελλοντικὲς θεολογικὲς γενιές, τοὺς Κληρικοὺς καὶ τοὺς θεολόγους καὶ γι’ αὐτὸ χρειάζεται νὰ γίνη ἀντικείμενο ἰδιαίτερης προσοχῆς. Τελικά, νομίζω ὅτι θὰ πρέπει νὰ γίνη κριτικὴ ὅλων αὐτῶν τῶν συγχρόνων ρευμάτων μέσα ἀπὸ τὴν πατερικὴ θεολογία, ἡ ὁποία δὲν μπορεῖ νὰ χωρισθῆ σὲ πατερικὴ καὶ μεταπατερική. Αὐτὸς ὁ διαχωρισμὸς εἶναι βόμβα στὰ θεμέλια τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς. Πρὸς τὴν θετικὴ κατεύθυνση τῆς ἐνημερώσεως γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ κινεῖται καὶ τὸ βιβλίο τοῦ καθηγητοῦ Γεωργίου Παναγοπούλου.
.            Θὰ δώσω μερικὰ παραδείγματα γιὰ νὰ ὑπογραμμισθῆ τὸ πρόβλημα ποὺ ὑφίσταται σήμερα στὴν ὀρθόδοξη θεολογία γενικῶς, καὶ στὴν ἑλλαδικὴ θεολογία εἰδικότερα.
.            Τὸ πρῶτο παράδειγμα εἶναι ὅτι μερικοὶ θεολόγοι συνδέουν τὴν φύση μὲ τὴν ἀνάγκη γιὰ νὰ διασφαλισθῆ ἡ ἐλευθερία καὶ ἡ βούληση τοῦ προσώπου. Ὁ Βλαδίμηρος Λόσσκυ γράφει ὅτι «ἡ ἰδέα τοῦ προσώπου περιλαμβάνει τὴν ἐλευθερίαν ἔναντί της φύσεως: τὸ πρόσωπον εἶναι ἐλεύθερον ἐκ τῆς φύσεώς του, δὲν προσδορίζεται δὶ’ αὐτῆς». Στὴν συνέχεια γράφει ὅτι «ἡ ἀνθρωπίνη ὑπόστασις δὲν δύναται νὰ πραγματοποιηθῆ εἰ μὴ ἐν τὴ ἀρνήσει τῆς προσωπικῆς θελήσεως, ἐν αὐτῶ τῷ ὁποίω προσδιορίζει ἠμᾶς καὶ ὑποτάσσει ἠμᾶς εἰς μίαν φυσικὴν ἀνάγκην». Ἐδῶ φαίνεται ὅτι ὁ Λόσσκυ συνδέει τὴν ἐλευθερία μὲ τὸ πρόσωπο, γράφει ὅτι ἡ ἀνθρώπινη ὑπόσταση πραγματοποιεῖται ἀπὸ τὴν φυσικὴ ἀνάγκη. Πολλοὶ σύγχρονοι θεολόγοι σήμερα συνδέουν τὴν φύση μὲ τὴν ἀνάγκη καὶ θεωροῦν ὅτι, ὅ,τι εἶναι ἐκ φύσεως εἶναι καὶ ἀναγκαῖο, καὶ γι’ αὐτὸ ἀναπτύσσουν τὶς θεωρίες τοὺς περὶ τοῦ προσώπου, τὸ ὁποῖο πρόσωπο ἐκφράζεται μὲ τὴν ἐλευθερία. Διαβάζουμε αὐτὲς τὶς ἀπόψεις στὰ κείμενά τους καὶ παρουσιάζεται, δυστυχῶς, αὐτὴ ἡ διδασκαλία ὡς ὀρθόδοξη.
.            Ὅμως, οἱ Πατέρες διδάσκουν ὅτι τὸ ἐκ φύσεως δὲν σημαίνει ἐξ ἀνάγκης. Πρῶτος ὁ Ἄρειος, ἀκολουθώντας τὸν Ἀριστοτέλη, ὑποστήριζε ὅτι ἐπειδὴ τὸ κατὰ φύση εἶναι καὶ κατ’ ἀνάγκη, δηλαδὴ εἶναι ἀναγκαστικό, γι’ αὐτὸ καὶ ὁ Θεὸς-Πατέρας δὲν γέννησε τὸν Λόγο ἐκ φύσεως, γιατί αὐτὸ θὰ ἦταν ἀναγκαστικό, ἀλλὰ τὸν δημιούργησε κατὰ βούληση, ὅποτε ὁ Λόγος εἶναι κτίσμα καὶ ὄχι ἄκτιστος Θεός. Τὴν ἄποψη αὐτὴ τοῦ Ἀρείου ἀντέκρουσε ὀρθοδόξως ὁ Μέγας Ἀθανάσιος στὰ κείμενά του. Ἡ ἄποψη ὅτι τὸ κατὰ φύση εἶναι κατ’ ἀνάγκη σήμερα ὑποστηρίζεται ἀπὸ τοὺς ὑπαρξιστές, εἰδικὰ ἀπὸ τὸν Σάρτρ, ὁ ὁποῖος θέτει τὴν προτεραιότητα τῆς ὕπαρξης ἔναντί της οὐσίας. Κατὰ τοὺς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας τὸ αὐτεξούσιο δὲν συνδέεται μὲ τὸ πρόσωπο, ἀλλὰ μὲ τὴν φύση, γι’ αὐτὸ στὸν Τριαδικὸ Θεὸ δὲν ὑπάρχουν τρεῖς ἀνεξάρτητες προσωπικὲς ἐλευθερίες, ἀλλὰ μία ἐλευθερία, ἀφοῦ μία εἶναι ἡ φύση καὶ ἕνα τὸ θέλημα τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ.
.            Τὸ δεύτερο παράδειγμα, ὡς συνέχεια τοῦ προηγουμένου, εἶναι ὅτι ἀπὸ πολλοὺς θεολόγους σήμερα συνδέεται ἡ βούληση μὲ τὸ πρόσωπο, ἀναπτύσσεται ὁ λεγόμενος βολονταρισμὸς ποὺ ἀποτελεῖ τὴν σύγχρονη μεγάλη ψευδομόρφωση γιὰ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία, ὅπως παλαιότερα ψευδομόρφωση ἦταν ὁ σχολαστικισμός. Στὸν σχολαστικισμὸ συνδέθηκε ἡ ἐνέργεια μὲ τὴν οὐσία, ἐνῶ στὸν βολονταρισμὸ συνδέεται ἡ ἐνέργεια μὲ τὸ πρόσωπο. Ἔτσι, σήμερα γίνεται πολὺς λόγος γιὰ τὴν βούληση τοῦ προσώπου, τὴν ἐλευθερία τοῦ προσώπου κλπ.
.            Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ὅμως, ὅπως ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, σαφέστατα συνδέουν τὴν βούληση-θέληση μὲ τὴν φύση. Ἡ βούληση εἶναι ὄρεξη τῆς φύσεως καὶ ὄχι ἐλευθερία τοῦ προσώπου. Τὸ αὐτεξούσιο καὶ ἡ βούληση στὸν ἄνθρωπο εἶναι κίνηση τῆς φύσεως, ποὺ διακόπτεται μὲ τὴν ἐπιλογή, ἡ ὁποία γίνεται μὲ τὴν προαίρεση τοῦ ἀνθρώπου. Ἔτσι, τὸ φυσικὸ καὶ τὸ γνωμικὸ θέλημα δὲν εἶναι δύο ἀνεξάρτητα θελήματα μεταξύ τους, ἀλλὰ τὸ φυσικὸ θέλημα γίνεται γνωμικὸ θέλημα μὲ τὴν προαίρεση καὶ στὴν συνέχεια μὲ τὴν συνέργεια Θεοῦ καὶ ἀνθρώπου μπορεῖ τὸ γνωμικὸ θέλημα νὰ γίνη φυσικὸ θέλημα. Ἡ βουλησιοκρατία, ὁ λεγόμενος βολονταρισμὸς προέρχεται ἀπὸ τὴν σχολαστικὴ θεολογία τοῦ Ἰωάννου Δοὺνς Σκώτους καὶ ἀναπτύχθηκε ἀπὸ τὴν νεώτερη δυτικὴ φιλοσοφία, τὸν διαφωτισμὸ καὶ τὸν ὑπαρξισμό.
.            Τὸ τρίτο παράδειγμα εἶναι ὅτι διάφοροι μοντέρνοι θεολόγοι διαφοροποιοῦν τὸ πρόσωπο ἀπὸ τὸ ἄτομο. Ἤδη αὐτὴν τὴν διάκριση τὴν ἔκανε ὁ Βλαδίμηρος Λόσσκυ, ὁ ὁποῖος ὑποστήριζε ὅτι τὸ ἄτομο καὶ τὸ πρόσωπο «ἔχουν μίαν ἀντίθετον σημασίαν», διότι, κατ’ αὐτόν, τὸ ἄτομο ἐκφράζει ἕνα μεῖγμα τοῦ προσώπου μὲ τὰ στοιχεῖα ἐκεῖνα ποὺ ἀνήκουν στὴν κοινὴ φύση, ἐνῶ τὸ πρόσωπο δείχνει ἀντιθέτως «ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο διακρίνεται τῆς φύσεως». Αὐτὴν τὴν ἰδέα τὴν ἐγκολπώθηκαν ἄλλοι σλαβόφιλοι νεοπατερικοὶ ἢ καὶ μεταπατερικοὶ θεολόγοι, μὲ κέντρο τὸ Θεολογικὸ Ἰνστιτοῦτο τοῦ ἁγίου Σεργίου στὸ Παρίσι καὶ μεταφέρθηκε ἀπὸ πολλοὺς φιλοσοφοῦντας θεολόγους στὴν Ἑλλάδα. Σήμερα θεωρεῖται ὅτι τὸ πρόσωπο ἐκφράζεται ὡς ἐλευθερία καὶ ἀγάπη, ἐνῶ τὸ ἄτομο θωρεῖται ὡς ἐκεῖνο ποὺ ἀριθμεῖται ἁπλῶς βιολογικά.
.              Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας δὲν κάνουν μιὰ τέτοια διάκριση, μάλιστα δὲ ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς ταυτίζει τὶς ἔννοιες πρόσωπο, ὑπόσταση καὶ ἄτομο, γράφοντας «χρὴ δὲ γινώσκειν, ὡς οἱ ἅγιοι Πατέρες ὑπόστασιν καὶ πρόσωπον καὶ ἄτομον τὸ αὐτὸ ἐκάλεσαν». Ὁ ὅρος ἄτομο ἔχει πολλὲς ἔννοιες, ἀλλὰ τελικὰ μὲ ὅλες αὐτὲς δηλώνει τὸ μὴ τεμνόμενο. Φαίνεται ὅτι ὁ ὅρος ἄτομο, ὡς μὴ τεμνόμενο, χρησιμοποιήθηκε στὴν ὀρθόδοξη θεολογία, κυρίως στὴν προσπάθεια τῶν Πατέρων νὰ θεολογήσουν γιὰ τὶς δύο φύσεις στὸν Χριστό, ποὺ ἑνώθηκαν ἀτρέπτως, ἀχωρίστως, ἀναλλοιώτως, ἀδιαιρέτως. Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἀντιμετωπίζοντας τοὺς νεστοριανοὺς καὶ τοὺς μονοφυσίτας θεολόγησαν ὅτι τὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, καίτοι ἀποτελεῖται ἀπὸ δύο φύσεις, ἐν τούτοις εἶναι ἕνα πρόσωπο, ἕνα ἄτομο, εἶναι δηλαδὴ μὴ τεμνόμενο, δὲν χωρίζεται τὸ ἕνα καὶ μοναδικὸ πρόσωπό Του, ἀφοῦ καὶ τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως ὑπόσταση εἶναι ὁ Λόγος. Ἔτσι, ἡ διάκριση μεταξὺ προσώπου καὶ ἀτόμου παραπέμπει σὲ φιλοσοφικὲς καὶ κοινωνιολογικὲς θεωρίες, ποὺ δὲν ὑποστηρίζονται ἀπὸ τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας.
.            Τὸ τέταρτο παράδειγμα εἶναι ἡ σχέση μεταξὺ φύσεως, ὑποστάσεως καὶ τρόπου ὑπάρξεως. Μερικοὶ μεταπατερικοὶ θεολόγοι στὶς ἡμέρες μας ἰσχυρίζονται ὅτι τὸ πρόσωπο εἶναι ὁ τρόπος ὑπάρξεως τῆς φύσεως. Ἐκλαμβάνουν τὴν φράση «τρόπο τῆς ὑπάρξεως» μὲ μιὰ φιλοσοφικὴ ἔννοια. Ἐπίσης, ὑποστηρίζουν ὅτι τὸ πρόσωπο προηγεῖται τῆς φύσεως-οὐσίας. Ὅμως, οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας διδάσκουν ὅτι ἡ ὑπόσταση δὲν εἶναι ὁ τρόπος ὑπάρξεως τῆς φύσεως, γιατί αὐτὸ ὑπεστήριζε ὁ Σαβέλλιος, ἀλλὰ τὸ ὑποστατικὸ ἰδίωμα εἶναι ὁ τρόπος ὑπάρξεως τῆς ὑποστάσεως. Ἔπειτα, δὲν προηγεῖται τὸ πρόσωπο τῆς φύσεως, οὔτε ἡ φύση τοῦ προσώπου, ἀλλὰ τὸ πρόσωπο ὁρίζεται ὡς οὐσία μὲ τὸ προσωπικὸ ἰδίωμα.
.            Τὰ τέσσερα αὐτὰ παραδείγματα δείχνουν ὅτι μερικοὶ νεώτεροι θεολόγοι φιλοσοφοῦν παρὰ θεολογοῦν, μεταφέρουν στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μιὰ ἄλλη θεολογία, ξένη πρὸς τὴν πατερικὴ παράδοση, καὶ αὐτὸ στὴν πράξη συνιστᾶ τὴν μεταπατερικὴ θεολογία, ἡ ὁποία ἀπορρίπτει ἢ παρερμηνεύει τὶς διδασκαλίες τοῦ ἁγίου Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, καὶ τελικά του ἡσυχασμοῦ, ποὺ εἶναι ἡ αὐθεντικὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας. Στηρίζονται δὲ στὴν ρωσικὴ θεολογία, τὸν διαφωτισμό, τὸν γερμανικὸ ἰδεαλισμὸ καὶ τὸν δυτικὸ ὑπαρξισμό.
.            Καταλήγοντας, σημειώνω ὅτι τὸ βιβλίο τοῦ καθηγητῆ Γεωργίου Παναγοπούλου εἶναι πολὺ σημαντικὸ καὶ χρήσιμο γιὰ νὰ καταλάβουμε ἀφ’ ἑνὸς μὲν τὴν δυτικὴ θεολογία, ἡ ὁποία ἐκφράζει καὶ σήμερα τὶς βασικὲς Ὁμολογίες ποὺ κυριαρχοῦν στὴν Δύση, ἤτοι τὸν Παπισμὸ καὶ τὸν Προτεσταντισμό, ἀφ’ ἑτέρου δὲ τὴν πατερικὴ θεολογία τὴν ὁποία δέχεται ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, τὴν ὁμολογοῦμε στὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως, τὴν διαβάζουμε στὶς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων καὶ τὴν ψάλλουμε στὰ τροπάρια τῆς Ἐκκλησίας.

.           Συγχαίρω τὸν συγγραφέα τοῦ σημαντικοῦ αὐτοῦ βιβλίου, καλοτυχίζω τοὺς φοιτητές του, οἱ ὁποῖοι θὰ ἔχουν ἕνα καλὸ βοήθημα γιὰ νὰ καταλάβουν τὴν ἀξία τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας καὶ εὔχομαι στὸν συγγραφέα-καθηγητὴ νὰ συνεχίση αὐτὸ τὸ καρποφόρο ἔργο του γιὰ νὰ ρίξη φῶς στὸ ὁμιχλῶδες θεολογικὸ τοπίο τῶν ἡμερῶν μας, ποὺ ἐπηρέασε, δυστυχῶς, καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ ἐπηρεάζη θεολόγους, μοναχούς, Κληρικούς, ἀκόμη καὶ Ἐπισκόπους.

ΠΗΓΗ: parembasis.g
Ἠλεκτρονικὸ Παράρτημα τοῦ ὁμωνύμου τριμηνιαίου περιοδικοῦ
Χριστιανικὴ Βιβλιογραφία

    Ἀρχή
    About

« ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΙ ΑΛΛΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΕΚΤΟΣ ΤΗΣ κ. ΣΥΝΩΣΤΙΣΜΟΥ «Τῆς ἀπαντᾶ ὁ Δ. Σολωμὸς»
ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΗΜΕΡΙΔΟΣ: «Η ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΙΚΙΛΩΝΥΜΕΣ ΦΑΝΕΡΩΣΕΙΣ ΤΗΣ» (1.6.2013) »
ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ–3 «Ὁ διαχωρισμὸς σὲ πατερικὴ καὶ μεταπατερικὴ θεολογία εἶναι βόμβα στὰ θεμέλια τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς».
Σχολαστικὴ καὶ μεταπατερικὴ θεολογία
[Γ´]
Toῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου καὶ Ἁγίου Βλασίου
Ἱεροθέου
Α´ Μέρος: https://christianvivliografia.wordpress.com/2013/05/09/σχολαστικὴ-καὶ-μεταπατερικὴ-θεολογ/
Β´ Μέρος: https://christianvivliografia.wordpress.com/2013/05/14/σχολαστικὴ-καὶ-μεταπατερικὴ-θεολογ2/
3. Ἡ σύγχρονη θεολογία, ἔκφραση τῆς μεταπατερικῆς θεολογίας
.            Μελετώντας κανεὶς τὴν δυτικὴ θεολογία καὶ στὸ βιβλίο αὐτό, ποὺ παρουσιάζεται σήμερα, ἀναγκαστικὰ σκέπτεται τὸ θέμα τῆς μεταπατερικῆς θεολογίας. Μερικοὶ σύγχρονοι θεολόγοι ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ σχολαστικὴ θεολογία εἶναι ἀνώτερη ἀπὸ τὴν πατερικὴ θεολογία, ὅτι ἡ πατερικὴ περίοδος τελείωσε τὸν ὄγδοο αἰώνα καὶ τώρα ζοῦμε τὴν μεταπατερικὴ περίοδο.
.            Παρατηρώντας τὴν σύγχρονη θεολογία στὴν Ἑλλάδα καταλήγω στὸ συμπέρασμα ὅτι διακρίνεται ἀπὸ μερικὰ στοιχεῖα νεοσχολαστικισμοῦ, νεοηθικισμοῦ καὶ νεοπατερισμοῦ-νεοσλαβισμοῦ.
.            Ὅταν κάνω λόγο γιὰ νεοσχολαστικισμὸ ἐννοῶ ὅτι διάφορες σχολαστικὲς καὶ μετασχολαστικὲς ἀπόψεις ἔχουν ἐπηρεάσει, τουλάχιστον πρὶν λίγα χρόνια μερικοὺς μεγάλους Ἕλληνας θεολόγους, ὅπως καὶ τὶς δύο Θεολογικὲς Σχολὲς τῆς Πατρίδος μας, Ἀθηνῶν καὶ Θεσσαλονίκης. Ὁ νεοηθικισμὸς εἶναι ἕνα ρεῦμα ποὺ ἐκφράζει τὴν λεγόμενη βιβλικὴ μέθοδο ἐρεύνης, τὴν ὁποία καλλιεργοῦν σὲ μεγάλο βαθμὸ οἱ προτεσταντικοὶ βιβλικοὶ θεολόγοι, ποὺ ἀπέρριψαν τὴν ἡσυχαστική, ἀσκητική, πατερικὴ παράδοση καὶ στηρίζονται στὴν ἱστορία, τὴν συγκριτικὴ θρησκειολογία καὶ τὴν φιλοσοφία τῆς ἐποχῆς ποὺ γράφηκε κάθε κείμενο. Ὅταν κάνω λόγο γιὰ νεοπατερισμὸ-νεοσλαβισμὸ ἐννοῶ κυρίως τὶς ἀπόψεις τῶν Ρώσων θεολόγων μὲ κέντρο τὸ Παρίσι, ποὺ ἔχουν ὅμως ἀφετηρία τὶς ἀπόψεις τοῦ ρώσου θεολόγου Ἀλέξη Χομιακώφ, καθὼς ἐπίσης καὶ ὅσους ἔχουν ἐπηρεασθῆ ἀπὸ αὐτούς. Ἔτσι, στὴν Πατρίδα μας σήμερα ὑπάρχουν διάφορες ἐπιρροὲς ἀπὸ τὰ τρία ρεύματα ποὺ ἀνεφέρθησαν προηγουμένως.
.               Εἶναι χαρακτηριστικὸ ἕνα βιβλίο τοῦ Παπικοῦ θεολόγου Aidan Nichols μὲ τίτλο Light from the East (Φῶς ἀπὸ τὴν Ἀνατολή), ὁ ὁποῖος μελέτησε τὶς ἀπόψεις μερικῶν βασικῶν ὀρθοδόξων θεολόγων καὶ προσπάθησε νὰ ἐνημερώση τὸν δυτικὸ κόσμο γύρω ἀπὸ τὶς βασικὲς θέσεις ποὺ ἐπικρατοῦν στὴν σύγχρονη ὀρθόδοξη θεολογία. Σὲ μερικὰ σημεῖα παρατηρεῖ κανεὶς ὑπερβολὲς καὶ παρερμηνεῖες, γιατί ὁ συγγραφέας δὲν μπορεῖ, ὡς παπικός, νὰ καταλάβη πλήρως τὶς σκέψεις τῶν Ὀρθοδόξων, ἀλλὰ βασικὰ δείχνει τὶς ἐπιρροὲς ποὺ ἔχουν ὑποστὴ μεγάλοι σύγχρονοι ὀρθόδοξοι Ἕλληνες θεολόγοι ἀπὸ τὴν Δύση, ὅπως καὶ τὶς ἐπιδράσεις ποὺ δέχθηκαν οἱ δύο Θεολογικές μας Σχολὲς ἀπὸ τὴν δυτικὴ καὶ ρωσικὴ θεολογία.
.            Τὰ κεφάλαια τοῦ βιβλίου αὐτοῦ εἶναι χαρακτηριστικὰ ἤτοι: ὁ Βλαδίμηρος Λόσσκυ καὶ ὁ ἀποφατισμὸς ὁ Ἰωάννης Μέγεντορφ καὶ ὁ νεοπαλαμισμὸς ὁ Σέργιος Μπουλκάκωφ καὶ ἡ σοφιολογία ὁ Ἰωάννης Ρωμανίδης καὶ ὁ νεοφωτιανισμὸς ὁ Παναγιώτης Τρεμπέλας καὶ ἡ ὀρθόδοξη Χριστολογία ὁ Νικόλαος Ἀφανάσιεφ καὶ ἡ ἐκκλησιολογία ὁ Γεώργιος Φλωρόφσκυ καὶ ἡ ἰδέα τῆς παραδόσεως ὁ Ἀλέξανδρος Σμέμαν καὶ ἡ λειτουργικὴ θεολογία ὁ Παναγιώτης Νέλλας καὶ ἡ ἀνθρωπολογία ὁ Χρῆστος Γιανναρᾶς καὶ ἡ θεολογικὴ ἠθικὴ καὶ ὁ Παῦλος Εὐδοκίμωφ καὶ ἡ ἐσχατολογία. Ο Aidan Nichols ἐντοπίζει διάφορες ἐπιρροὲς ἀπὸ τὴν Δύση στοὺς ὀρθοδόξους θεολόγους, ὅπως καὶ τὴν ἐπιθετικότητα ἀπὸ πλευρᾶς μερικῶν θεολόγων πρὸς τὴν Δύση.
ΙΣΤ. ΔΥΤ. ΘΕΟΛ.            Θεωρῶ ὅτι τὸ βιβλίο αὐτὸ εἶναι ἀποκαλυπτικὸ καὶ ἑρμηνεύει ὅλα ὅσα συμβαίνουν στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο τὰ τελευταῖα χρόνια καὶ παρουσιάζει τὸ πῶς βλέπουν οἱ δυτικοὶ θεολόγοι τὶς ἀπόψεις διαφόρων συγχρόνων ὀρθοδόξων θεολόγων. Ἐπίσης, δείχνει ὅτι τὸ πρόβλημα σήμερα ἐντοπίζεται σὲ θεολόγους καθηγητὲς καὶ στὶς Θεολογικὲς Σχολὲς ποὺ ἐπηρέασαν καὶ θὰ ἐπηρεάσουν τὶς μελλοντικὲς θεολογικὲς γενιές, τοὺς Κληρικοὺς καὶ τοὺς θεολόγους καὶ γι’ αὐτὸ χρειάζεται νὰ γίνη ἀντικείμενο ἰδιαίτερης προσοχῆς. Τελικά, νομίζω ὅτι θὰ πρέπει νὰ γίνη κριτικὴ ὅλων αὐτῶν τῶν συγχρόνων ρευμάτων μέσα ἀπὸ τὴν πατερικὴ θεολογία, ἡ ὁποία δὲν μπορεῖ νὰ χωρισθῆ σὲ πατερικὴ καὶ μεταπατερική. Αὐτὸς ὁ διαχωρισμὸς εἶναι βόμβα στὰ θεμέλια τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς. Πρὸς τὴν θετικὴ κατεύθυνση τῆς ἐνημερώσεως γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ κινεῖται καὶ τὸ βιβλίο τοῦ καθηγητοῦ Γεωργίου Παναγοπούλου.
.            Θὰ δώσω μερικὰ παραδείγματα γιὰ νὰ ὑπογραμμισθῆ τὸ πρόβλημα ποὺ ὑφίσταται σήμερα στὴν ὀρθόδοξη θεολογία γενικῶς, καὶ στὴν ἑλλαδικὴ θεολογία εἰδικότερα.
.            Τὸ πρῶτο παράδειγμα εἶναι ὅτι μερικοὶ θεολόγοι συνδέουν τὴν φύση μὲ τὴν ἀνάγκη γιὰ νὰ διασφαλισθῆ ἡ ἐλευθερία καὶ ἡ βούληση τοῦ προσώπου. Ὁ Βλαδίμηρος Λόσσκυ γράφει ὅτι «ἡ ἰδέα τοῦ προσώπου περιλαμβάνει τὴν ἐλευθερίαν ἔναντί της φύσεως: τὸ πρόσωπον εἶναι ἐλεύθερον ἐκ τῆς φύσεώς του, δὲν προσδορίζεται δὶ’ αὐτῆς». Στὴν συνέχεια γράφει ὅτι «ἡ ἀνθρωπίνη ὑπόστασις δὲν δύναται νὰ πραγματοποιηθῆ εἰ μὴ ἐν τὴ ἀρνήσει τῆς προσωπικῆς θελήσεως, ἐν αὐτῶ τῷ ὁποίω προσδιορίζει ἠμᾶς καὶ ὑποτάσσει ἠμᾶς εἰς μίαν φυσικὴν ἀνάγκην». Ἐδῶ φαίνεται ὅτι ὁ Λόσσκυ συνδέει τὴν ἐλευθερία μὲ τὸ πρόσωπο, γράφει ὅτι ἡ ἀνθρώπινη ὑπόσταση πραγματοποιεῖται ἀπὸ τὴν φυσικὴ ἀνάγκη. Πολλοὶ σύγχρονοι θεολόγοι σήμερα συνδέουν τὴν φύση μὲ τὴν ἀνάγκη καὶ θεωροῦν ὅτι, ὅ,τι εἶναι ἐκ φύσεως εἶναι καὶ ἀναγκαῖο, καὶ γι’ αὐτὸ ἀναπτύσσουν τὶς θεωρίες τοὺς περὶ τοῦ προσώπου, τὸ ὁποῖο πρόσωπο ἐκφράζεται μὲ τὴν ἐλευθερία. Διαβάζουμε αὐτὲς τὶς ἀπόψεις στὰ κείμενά τους καὶ παρουσιάζεται, δυστυχῶς, αὐτὴ ἡ διδασκαλία ὡς ὀρθόδοξη.
.            Ὅμως, οἱ Πατέρες διδάσκουν ὅτι τὸ ἐκ φύσεως δὲν σημαίνει ἐξ ἀνάγκης. Πρῶτος ὁ Ἄρειος, ἀκολουθώντας τὸν Ἀριστοτέλη, ὑποστήριζε ὅτι ἐπειδὴ τὸ κατὰ φύση εἶναι καὶ κατ’ ἀνάγκη, δηλαδὴ εἶναι ἀναγκαστικό, γι’ αὐτὸ καὶ ὁ Θεὸς-Πατέρας δὲν γέννησε τὸν Λόγο ἐκ φύσεως, γιατί αὐτὸ θὰ ἦταν ἀναγκαστικό, ἀλλὰ τὸν δημιούργησε κατὰ βούληση, ὅποτε ὁ Λόγος εἶναι κτίσμα καὶ ὄχι ἄκτιστος Θεός. Τὴν ἄποψη αὐτὴ τοῦ Ἀρείου ἀντέκρουσε ὀρθοδόξως ὁ Μέγας Ἀθανάσιος στὰ κείμενά του. Ἡ ἄποψη ὅτι τὸ κατὰ φύση εἶναι κατ’ ἀνάγκη σήμερα ὑποστηρίζεται ἀπὸ τοὺς ὑπαρξιστές, εἰδικὰ ἀπὸ τὸν Σάρτρ, ὁ ὁποῖος θέτει τὴν προτεραιότητα τῆς ὕπαρξης ἔναντί της οὐσίας. Κατὰ τοὺς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας τὸ αὐτεξούσιο δὲν συνδέεται μὲ τὸ πρόσωπο, ἀλλὰ μὲ τὴν φύση, γι’ αὐτὸ στὸν Τριαδικὸ Θεὸ δὲν ὑπάρχουν τρεῖς ἀνεξάρτητες προσωπικὲς ἐλευθερίες, ἀλλὰ μία ἐλευθερία, ἀφοῦ μία εἶναι ἡ φύση καὶ ἕνα τὸ θέλημα τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ.
.            Τὸ δεύτερο παράδειγμα, ὡς συνέχεια τοῦ προηγουμένου, εἶναι ὅτι ἀπὸ πολλοὺς θεολόγους σήμερα συνδέεται ἡ βούληση μὲ τὸ πρόσωπο, ἀναπτύσσεται ὁ λεγόμενος βολονταρισμὸς ποὺ ἀποτελεῖ τὴν σύγχρονη μεγάλη ψευδομόρφωση γιὰ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία, ὅπως παλαιότερα ψευδομόρφωση ἦταν ὁ σχολαστικισμός. Στὸν σχολαστικισμὸ συνδέθηκε ἡ ἐνέργεια μὲ τὴν οὐσία, ἐνῶ στὸν βολονταρισμὸ συνδέεται ἡ ἐνέργεια μὲ τὸ πρόσωπο. Ἔτσι, σήμερα γίνεται πολὺς λόγος γιὰ τὴν βούληση τοῦ προσώπου, τὴν ἐλευθερία τοῦ προσώπου κλπ.
.            Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ὅμως, ὅπως ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, σαφέστατα συνδέουν τὴν βούληση-θέληση μὲ τὴν φύση. Ἡ βούληση εἶναι ὄρεξη τῆς φύσεως καὶ ὄχι ἐλευθερία τοῦ προσώπου. Τὸ αὐτεξούσιο καὶ ἡ βούληση στὸν ἄνθρωπο εἶναι κίνηση τῆς φύσεως, ποὺ διακόπτεται μὲ τὴν ἐπιλογή, ἡ ὁποία γίνεται μὲ τὴν προαίρεση τοῦ ἀνθρώπου. Ἔτσι, τὸ φυσικὸ καὶ τὸ γνωμικὸ θέλημα δὲν εἶναι δύο ἀνεξάρτητα θελήματα μεταξύ τους, ἀλλὰ τὸ φυσικὸ θέλημα γίνεται γνωμικὸ θέλημα μὲ τὴν προαίρεση καὶ στὴν συνέχεια μὲ τὴν συνέργεια Θεοῦ καὶ ἀνθρώπου μπορεῖ τὸ γνωμικὸ θέλημα νὰ γίνη φυσικὸ θέλημα. Ἡ βουλησιοκρατία, ὁ λεγόμενος βολονταρισμὸς προέρχεται ἀπὸ τὴν σχολαστικὴ θεολογία τοῦ Ἰωάννου Δοὺνς Σκώτους καὶ ἀναπτύχθηκε ἀπὸ τὴν νεώτερη δυτικὴ φιλοσοφία, τὸν διαφωτισμὸ καὶ τὸν ὑπαρξισμό.
.            Τὸ τρίτο παράδειγμα εἶναι ὅτι διάφοροι μοντέρνοι θεολόγοι διαφοροποιοῦν τὸ πρόσωπο ἀπὸ τὸ ἄτομο. Ἤδη αὐτὴν τὴν διάκριση τὴν ἔκανε ὁ Βλαδίμηρος Λόσσκυ, ὁ ὁποῖος ὑποστήριζε ὅτι τὸ ἄτομο καὶ τὸ πρόσωπο «ἔχουν μίαν ἀντίθετον σημασίαν», διότι, κατ’ αὐτόν, τὸ ἄτομο ἐκφράζει ἕνα μεῖγμα τοῦ προσώπου μὲ τὰ στοιχεῖα ἐκεῖνα ποὺ ἀνήκουν στὴν κοινὴ φύση, ἐνῶ τὸ πρόσωπο δείχνει ἀντιθέτως «ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο διακρίνεται τῆς φύσεως». Αὐτὴν τὴν ἰδέα τὴν ἐγκολπώθηκαν ἄλλοι σλαβόφιλοι νεοπατερικοὶ ἢ καὶ μεταπατερικοὶ θεολόγοι, μὲ κέντρο τὸ Θεολογικὸ Ἰνστιτοῦτο τοῦ ἁγίου Σεργίου στὸ Παρίσι καὶ μεταφέρθηκε ἀπὸ πολλοὺς φιλοσοφοῦντας θεολόγους στὴν Ἑλλάδα. Σήμερα θεωρεῖται ὅτι τὸ πρόσωπο ἐκφράζεται ὡς ἐλευθερία καὶ ἀγάπη, ἐνῶ τὸ ἄτομο θωρεῖται ὡς ἐκεῖνο ποὺ ἀριθμεῖται ἁπλῶς βιολογικά.
.              Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας δὲν κάνουν μιὰ τέτοια διάκριση, μάλιστα δὲ ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς ταυτίζει τὶς ἔννοιες πρόσωπο, ὑπόσταση καὶ ἄτομο, γράφοντας «χρὴ δὲ γινώσκειν, ὡς οἱ ἅγιοι Πατέρες ὑπόστασιν καὶ πρόσωπον καὶ ἄτομον τὸ αὐτὸ ἐκάλεσαν». Ὁ ὅρος ἄτομο ἔχει πολλὲς ἔννοιες, ἀλλὰ τελικὰ μὲ ὅλες αὐτὲς δηλώνει τὸ μὴ τεμνόμενο. Φαίνεται ὅτι ὁ ὅρος ἄτομο, ὡς μὴ τεμνόμενο, χρησιμοποιήθηκε στὴν ὀρθόδοξη θεολογία, κυρίως στὴν προσπάθεια τῶν Πατέρων νὰ θεολογήσουν γιὰ τὶς δύο φύσεις στὸν Χριστό, ποὺ ἑνώθηκαν ἀτρέπτως, ἀχωρίστως, ἀναλλοιώτως, ἀδιαιρέτως. Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἀντιμετωπίζοντας τοὺς νεστοριανοὺς καὶ τοὺς μονοφυσίτας θεολόγησαν ὅτι τὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, καίτοι ἀποτελεῖται ἀπὸ δύο φύσεις, ἐν τούτοις εἶναι ἕνα πρόσωπο, ἕνα ἄτομο, εἶναι δηλαδὴ μὴ τεμνόμενο, δὲν χωρίζεται τὸ ἕνα καὶ μοναδικὸ πρόσωπό Του, ἀφοῦ καὶ τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως ὑπόσταση εἶναι ὁ Λόγος. Ἔτσι, ἡ διάκριση μεταξὺ προσώπου καὶ ἀτόμου παραπέμπει σὲ φιλοσοφικὲς καὶ κοινωνιολογικὲς θεωρίες, ποὺ δὲν ὑποστηρίζονται ἀπὸ τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας.
.            Τὸ τέταρτο παράδειγμα εἶναι ἡ σχέση μεταξὺ φύσεως, ὑποστάσεως καὶ τρόπου ὑπάρξεως. Μερικοὶ μεταπατερικοὶ θεολόγοι στὶς ἡμέρες μας ἰσχυρίζονται ὅτι τὸ πρόσωπο εἶναι ὁ τρόπος ὑπάρξεως τῆς φύσεως. Ἐκλαμβάνουν τὴν φράση «τρόπο τῆς ὑπάρξεως» μὲ μιὰ φιλοσοφικὴ ἔννοια. Ἐπίσης, ὑποστηρίζουν ὅτι τὸ πρόσωπο προηγεῖται τῆς φύσεως-οὐσίας. Ὅμως, οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας διδάσκουν ὅτι ἡ ὑπόσταση δὲν εἶναι ὁ τρόπος ὑπάρξεως τῆς φύσεως, γιατί αὐτὸ ὑπεστήριζε ὁ Σαβέλλιος, ἀλλὰ τὸ ὑποστατικὸ ἰδίωμα εἶναι ὁ τρόπος ὑπάρξεως τῆς ὑποστάσεως. Ἔπειτα, δὲν προηγεῖται τὸ πρόσωπο τῆς φύσεως, οὔτε ἡ φύση τοῦ προσώπου, ἀλλὰ τὸ πρόσωπο ὁρίζεται ὡς οὐσία μὲ τὸ προσωπικὸ ἰδίωμα.
.            Τὰ τέσσερα αὐτὰ παραδείγματα δείχνουν ὅτι μερικοὶ νεώτεροι θεολόγοι φιλοσοφοῦν παρὰ θεολογοῦν, μεταφέρουν στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μιὰ ἄλλη θεολογία, ξένη πρὸς τὴν πατερικὴ παράδοση, καὶ αὐτὸ στὴν πράξη συνιστᾶ τὴν μεταπατερικὴ θεολογία, ἡ ὁποία ἀπορρίπτει ἢ παρερμηνεύει τὶς διδασκαλίες τοῦ ἁγίου Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, καὶ τελικά του ἡσυχασμοῦ, ποὺ εἶναι ἡ αὐθεντικὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας. Στηρίζονται δὲ στὴν ρωσικὴ θεολογία, τὸν διαφωτισμό, τὸν γερμανικὸ ἰδεαλισμὸ καὶ τὸν δυτικὸ ὑπαρξισμό.
.            Καταλήγοντας, σημειώνω ὅτι τὸ βιβλίο τοῦ καθηγητῆ Γεωργίου Παναγοπούλου εἶναι πολὺ σημαντικὸ καὶ χρήσιμο γιὰ νὰ καταλάβουμε ἀφ’ ἑνὸς μὲν τὴν δυτικὴ θεολογία, ἡ ὁποία ἐκφράζει καὶ σήμερα τὶς βασικὲς Ὁμολογίες ποὺ κυριαρχοῦν στὴν Δύση, ἤτοι τὸν Παπισμὸ καὶ τὸν Προτεσταντισμό, ἀφ’ ἑτέρου δὲ τὴν πατερικὴ θεολογία τὴν ὁποία δέχεται ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, τὴν ὁμολογοῦμε στὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως, τὴν διαβάζουμε στὶς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων καὶ τὴν ψάλλουμε στὰ τροπάρια τῆς Ἐκκλησίας.
.           Συγχαίρω τὸν συγγραφέα τοῦ σημαντικοῦ αὐτοῦ βιβλίου, καλοτυχίζω τοὺς φοιτητές του, οἱ ὁποῖοι θὰ ἔχουν ἕνα καλὸ βοήθημα γιὰ νὰ καταλάβουν τὴν ἀξία τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας καὶ εὔχομαι στὸν συγγραφέα-καθηγητὴ νὰ συνεχίση αὐτὸ τὸ καρποφόρο ἔργο του γιὰ νὰ ρίξη φῶς στὸ ὁμιχλῶδες θεολογικὸ τοπίο τῶν ἡμερῶν μας, ποὺ ἐπηρέασε, δυστυχῶς, καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ ἐπηρεάζη θεολόγους, μοναχούς, Κληρικούς, ἀκόμη καὶ Ἐπισκόπους.

ΠΗΓΗ: parembasis.g