ΟΙ "ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΙ ΚΡΗΜΝΟΙ" ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΟΥ ΠΟΠΟΒΙΤΣ

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Ὁσίου Ἰουστίνου Πόποβιτς, Φιλοσοφικοί κρημνοί, μετ. Ἀ. Στογιάννοβιτς, Ἀ. Γιέβτιτς, Ἱερά Μονή Χιλανδαρίου, Ἅγιον Ὄρος 2012, σελ. 315 

Γραμμένο «μεταξύ τῶν δύο παγκοσμίων πολέμων» (σ. 15, σημ. 2) ἀλλά ἐκδοθέν «γιά πρώτη φορά τό 1957 στή Γερμανία» (σ. 313) τό βιβλίο αὐτό τοῦ Ὁσίου Ἰουστίνου Πόποβιτς εἶναι ἐξαιρετικῶς ἐνδιαφέρον. Βεβαίως, γιά τήν ἀκρίβεια, πέντε ἀπό τά δοκίμια τοῦ βιβλίου εἶχαν περιληφθεῖ παλαιότερα στήν ἑλληνική στόν τόμο Ἄνθρωπος καί Θεάνθρωπος (Ἀθῆναι 1969). 

Γενικῶς τό βιβλίο εἶναι μία συλλογή κειμένων τά ὁποῖα πραγματεύονται τό ζήτημα «ἄνθρωπος», ὁ ὁποῖος ἔχει καταστῆ «μέτρο ὅλων τῶν πραγμάτων», ὁρατῶν καί ἀοράτων» (σ. 33). Ὁ συγγραφέας προσεγγίζει κριτικά τόν εὐρωπαϊκό οὑμανισμό (βλ. ἐνδεικτικῶς σ. 33, σ. 35, σ. 69, σ. 220, σσ. 230-232), ἐπισημαίνοντας ὅτι «ἡ ἀναρχία καί ὁ μηδενισμός εἶναι ἀποκαλυπτικές φάσεις τῆς εὐρωπαϊκῆς οὑμανιστικῆς προόδου» (σ. 57). 

Ἕνα δεύτερο βασικό ζήτημα τοῦ βιβλίου πού παρουσιάζω, εἶναι τό ζήτημα «θάνατος», ὁ ὁποῖος εἶναι «ἡ ἔσχατη πραγματικότητα. Ὅλοι εἴμαστε μολυσμένοι μέ τό θάνατο, ὅλοι χωρίς ἐξαίρεση» (σ. 37). Καί διερωτᾶται ὁ συγγραφέας: «Δύναται (ἐνν. νά νικήσει τόν θάνατο) ἡ ἐπιστήμη, ἡ φιλοσοφία, ὁ πολιτισμός ἤ κάποια θρησκεία;» (σ. 40). Στήν ἀπάντηση στήν ὁποία ἀφιερώνει πολλές σελίδες (λ.χ. σ. 51, σ. 159, σ. 238) ὁ Ὅσιος Ἰουστῖνος Πόποβιτς διδάσκει ὅτι μοναδικός νικητής τοῦ θανάτου εἶναι ὁ Θεάνθρωπος Χριστός. Ἔτσι γιά τόν συγγραφέα, πού ἀσφαλῶς ἀκολουθεῖ τήν μακραίωνα Πατερική παράδοση, ἡ Ἀνάσταση «εἶναι ἡ γιορτή μέ τήν ὁποία γιορτάζουμε ἐκεῖνο τό ἀθάνατο καί αἰώνιο μέσα στόν ἄνθρωπο» (σ. 237). 

Ἐκ πρώτης ὄψεως ὁρισμένες διατυπώσεις τοῦ Ὅσίου Ἰουστίνου (λ.χ. ἡ ἀπορριπτική διάθεση τῆς «προόδου, τῆς κουλτούρας, τοῦ πολιτισμοῦ» [σ.42]) ἴσως προκαλέσουν τήν ἀρνητική ἔκπληξη τοῦ συγχρόνου ἀναγνώστη. Ἀλλά μέ μία προσεκτικότερη ἀνάγνωση θά γίνει σαφές ὅτι ὁ σ. δέν ἀπορρίπτει τίς ἀναφερθεῖσες ἀξίες γενικῶς παρά μόνον ὅταν ὁ ἄνθρωπος τίς ἀπολυτοποιήσει, ἐγκαθιδρύοντας ἔτσι ἕνα εἶδος «πολιτισμένης εἰδωλολατρίας» (σ. 53). Συναφῶς θά προστεθεῖ ἡ ἄποψη τοῦ συγγραφέως ὅτι «ἡ Εὐρώπη δέν πάσχει ἀπό τόν ἀθεϊσμό ἀλλά ἀπό τόν πολυθεϊσμό· δέν πάσχει ἀπό τήν ἔλλειψη τῶν θεῶν ἀλλά ἀπό ὑπερβολικά πολλούς θεούς» (σ. 222). 

Ἐκτός ἀπό τά ἀναφερθέντα, ἐνδιαφέρουσες εἶναι, νομίζω, οἱ προσεγγίσεις τοῦ Ἰουστίνου Πόποβιτς στό ἔργο τοῦ Ντοστογιέφσκι τόν ὁποῖο μάλιστα θεωρεῖ ὡς «προφήτη, ἀπόστολο, μάρτυρα, ποιητή καί φιλόσοφο» (σ. 192) καί στήν λεγόμενη «ρωσσική ψυχή» (σ. 210 κἑξ). 

Εἶναι βέβαιο ὅτι στό παρόν βιβλίο ὁ Ὅσιος Ἰουστῖνος Πόποβιτς ὁμιλεῖ ὡς θεολόγος καί φιλόσοφος (μάλιστα γνωρίζοντας καλά τήν εὐρωπαϊκή φιλοσοφία τοῦ 19ου καί τοῦ 20οῦ αἰ.) ἀλλά μέ ἕνα λόγο ποιητικό, ὅπως ἀκριβέστατα ἐπισημαίνει (σ. 314) ὁ ἀρχιεπ. Μαυροβονίου Ἀμφιλόχιος. Εἶναι λοιπόν χαρακτηριστική ἡ χρήση πολλῶν ποιητικῶν διατυπώσεων πού χρησιμοποιεῖ ὁ Ὅσιος Ἰουστῖνος γιά νά ἐκφράσει τήν θεολογική ἀλήθεια. 

Ἄς μοῦ ἐπιτραπεῖ, τέλος, καί μία παρατήρηση πού ἀφορᾶ στήν ἐπιμέλεια τοῦ τόμου. Εἶναι βέβαιο ὅτι ἡ μεταφραστική ἐργασία ὑπῆρξε ἀρκετά ἐπίπονη. Νομίζω πάντως (χωρίς νά γνωρίζω τήν σερβική) ὅτι ἡ κατά λέξη, ὅπως φαίνεται, μετάφραση ἑνός ποιητικά διατυπωμένου θεολογικοῦ κειμένου ὁδηγεῖ σέ ὁρισμένες μεταφραστικές ἀστοχίες. Ἐξ ἄλλου, ἐάν ὑπῆρχε ποτέ ἡ σκέψη γιά μία δεύτερη ἔκδοση τοῦ παρόντος βιβλίου, θά ἔπρεπε νά διορθωθοῦν τά δεκάδες τυπογραφικά λάθη (κυρίως ὀρθογραφικά, ἀσυνταξίες) πού μπορεῖ νά ἐπισημάνει κανείς στήν παροῦσα ἔκδοση.